خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: بخش مهمی از احکام اسلام در خصوص واجبات و محرمات مالی اسلامی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر مسائل اجتماعی مؤثر است. یکی از محوری ترین نیازهای بشر حل مسائل اقتصادی و تدبیر اقتصادی است. اصول اولیه اقتصاد سالم حیات و قابلیت رشد و نموّ ثروت است، همان طوری که از شرایط اولیه یک اجتماع سالم اقتصاد سالم است. اقتصاد سالم یعنی اقتصاد قائم به ذات و بی عیب و غیرقایم به غیر.پرداخت زکات و خمس و دیگر انفاق‌های واجب و مستحب، از تکالیف اقتصادی مسلمانان است. ادای این وظایف مالی، افزون بر آثار سازنده اخلاقی، نقش مهمی در توزیع و تعدیل ثروت میان افراد جامعه و برقراری عدالت اجتماعی دارند. اما هر کدام از خمس و زکات از جهت موارد تعلّق، شرایط وجوب و مصرف با هم تفاوت دارند.

در فقه اسلامی؛ «خمس» عبارت است از یک پنجم اموال انسان که باید از درآمد و مازاد بر مخارج خود با شروط خاصی که در فقه بیان شده، پرداخت شود و آن حقّی است که خداوند برای پیامبر اکرم (ص) و امام معصوم (ع) قرار داده تا مستمندان از خاندان آن بزرگواران به جای زکات مصرف و نیازمندی‌های خود را با آن تأمین کنند. خمس به دو قسم تقسیم می‌شود: نیمی از آن، سهم امام (ع) است که باید توسط حاکم اسلامی در مصالح اسلام و مسلمانان هزینه گردد و نیم دیگر آن، سهم سادات است. خمس به مواردی با شرایط ویژه تعلّق می‌گیرد.

زکات نیز عبارت است از: حقّ واجبی که به بخشی از اموال برخی افراد غنیّ و ثروت‌مند جامعه تعلق می‌گیرد و باید به نفع فقرا برای صرف در مصالح عمومی پرداخت شود. اغنیا با دادن زکات، از صفات زشتی مانند حرص و بخل (تا اندازه‌ای) پاک می‌گردند و اموالشان نیز با خیر و برکت دنیوی و اخروی، رشد و نموّ خواهد کرد. همچنین از دیدگاه فقها، اصل وجوب زکات از ضروریات و ارکان دین مقدس اسلام است. سوالاتی که در این خصوص مطرح می‌شود این است که چه نسبتی میان واجبات مالی اسلام باید با دیگر مسائل اقتصادی امروز ما برقرار باشد.

از این‌رو با دکتر محمد جواد توکلی استادیار و عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) پیرامون این موضوع به گفت و گو پرداخته‌ایم که پیشتر بخش اول آن با عنوان «بیش از فقر زدایی، در خمس و زکات رویکرد تربیتی مطرح است» منتشر شده بود. اکنون بخش دوم آن تقدیم نگاه‌تان می‌شود:

محمد جواد توکلی، اقتصاددان و رییس پیشین پژوهشکده امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی و عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در گفت و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به لزوم فرهنگ سازی در زمینه احکام مالی اسلام نظیر خمس و زکات عنوان کرد: تصریح کرد: باید توجه داشت که قوانین زمانی راحت تر اجرا می‌شود که افراد آن را به عنوان یک هنجار بپذیرند، به عنوان مثال در بحث مقررات راهنمایی و رانندگی، قوانین زمانی به خوبی اجرا می‌شوند که به شکل یک فرهنگ در زندگی نهادینه شوند، همان نکته‌ای که در علم جامعه شناسی هم از آن به عنوان درونی سازی یاد می‌شود، بنابراین در زمینه اقتصاد اسلامی سعی شده که پرداخت مالیات‌های اسلامی، هرچند واجب، اما به عنوان بخشی از فرهنگ نهادینه شود.

وی افزود: ما حتی در بحث خانواده، می‌دانیم که براساس احکام اسلام، زن موظف به کار در خانه نیست و حتی جهت این امر می‌تواند از همسر خود تقاضای وجه کند، اما اسلام یک فضای مودت و رحمت در خانواده ایجاد کرده که تقسیم کار بین زوجین اتفاق بیفتد و مرد در بیرون از خانه برای تأمین معاش و روزی خانواده و خانم در داخل خانه تلاش کنند، در این حال قانون فقط ابزاری است برای کنترل مواردی که ممکن است انحراف و یا ظلمی صورت بگیرد. چراکه امروزه در فضای خانواده، براساس مهر و محبتی که بین زوجین وجود دارد، شاهد حضور خانم‌ها در اجتماع و در فضای کاری بیرون از منزل نیز هستیم و به نظرم پارادوکس بین قانون، هنجار و انگیزه‌های درونی عامل چنین اتفاقی است.

رییس پیشین پژوهشکده امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی با بیان اینکه سیستم تربیتی اسلام به گونه‌ای است که هر چند برخی قوانین از جمله وجوب پرداخت خمس و زکات را وضع کرده، گفت: اسلام اما سعی دارد افراد با توجه به ارزش‌ها و باتوجه به تربیت توحیدی و اخلاقی و معنوی، با رغبت خمس و زکات پرداخت کنند و باید توجه داشت این سیستم انگیزشی از نظام انگیزشی مالیات قانونی متفاوت است که شما اگر پرداخت نکنید، مشمول جریمه می‌شوید.

وی تصریح کرد: در فرهنگ شیعه هم ساختاری برای خمس و زکات وجود داشته که بیشتر ساختار مردم بنیاد بوده تا یک ساختار دولتی و عملاً به این سمت رفته که مراجع تقلیدی که به خصوص در دوره غیبت به عنوان نایب حضرت ولی عصر (عج) بودند، با دقت این وجوه را دریافت و با کمترین هزینه، مصرف کنند و این نشان می‌دهد که خود این سیستم و نهاد مالیات رسانی اسلامی و آن چیزی که به عنوان واجب در تمدن شیعی ایجاد شده، یک رویکرد نهادی جدید است که می‌شود به آن توجه کرد.

مالیات و جایگزین خمس و زکات

توکلی خاطر نشان کرد: مطالعات بسیاری صورت گرفته در خصوص اینکه آیا خمس و زکات در جامعه اسلامی برای بحث فقر زدایی کفایت می‌کند و نتایج نشان داده که اتفاقاً کافی است، اگر همه مردم، این خمس و زکات را پرداخت کنند، دیگر فقیری وجود نخواهد داشت، در تحقیقاتی که در خصوص تمایز بین مالیات‌های حمایتی و خدماتی در اسلام، صورت‌گرفته و مشخص است که برخی مالیات‌ها ویژه خدماتی است که حکومت به مردم ارائه می‌دهد، از جمله پرداخت عوارض شهرداری و خدمات شهری، این موضوع ارتباطی به خمس و زکات ندارد اما چیزی که در آیات و روایات اشاره شده از جمله در آیه ۱۹ سوره مبارکه ذاریات «وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»، خداوند متعال می‌فرمایند، در اموالتان حقی برای محرومین وجود دارد. آنجاست که خمس و زکات معنی پیدا می‌کند. ما در این مقاله به این نکته پرداختیم که الزاماً اینکه کسی خمس و زکات پرداخت می‌کند به این معنی نیست که از مالیات معاف باشد، چراکه دو مقوله متفاوتند با موارد مصرف متفاوت. در نظام مالیاتی کنونی، برای اینکه حکومت یا دولت بتواند آبادانی ایجاد کند، جاده بسازد، امنیت بیافریند، هزینه اش را تحت عنوان مالیات از جامعه می‌گیرد.

وی گفت: اما باید توجه کنیم که در بحث خمس و زکات، بخش عمده مبالغ برای بحث فقر زدایی و عدالت صرف می‌شود و دقیقاً همان حقوقی است که در اموال ما و متعلق به فقرا و نیازمندان است. و حتی در روایات آمده که تا زمانی که خمس اموال را پرداخت نکنیم، حتی در اصل مال خود هم نمی‌توانیم دخل و تصرف کنیم و فقرا هم شریک مال ما هستند.

مالیات اسلامی بر مازاد درآمد وضع می‌شود

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) خاطر نشان کرد: باید توجه کنیم چگونه می‌توانیم یک نظام مالیاتی براساس مالیات اسلامی داشته باشیم و از اصول حاکم بر آن بهره بگیریم. به عنوان مثال، در مالیات اسلامی، بحث مالیات بر مصرف وجود ندارد بلکه مالیات بر درآمد مطرح است، یعنی مازاد بر معونه باید به عنوان مالیات پرداخت شود، نه اینکه بی توجه به اینکه شخص ثروتنمد است یا فقیر، هنگام خرید ارزش افزوده پرداخت کند.

وی در پایان گفت: سیستمی که اسلام برای مالیات اسلامی وضع کرده، به این صورت است که شما اگر درآمدتان مازاد برمخارجتان باشد، باید این مالیات‌ها را بپردازید و به نظر می‌رسد، باید سیستم متوازنی طراحی کنیم که با اهداف ما سازگار باشد از جمله فقرزدایی تولید کالای عمومی. این اتفاق بسیار جایی کار، تحقیق و مطالعه دارد.

مقاله اصلی