خبرگزاری مهر – گروه دین و اندیشه- زینب حسینی روش: امروز اول ذی القعده آغاز دهه کرامت و به نقلی سالروز ولادت کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها است. بر همین اساس برای واکاوی نقش قم در طول تاریخ معاصر با حجت الاسلام رضا غلامی قائم مقام بنیاد هدایت به گفت و گو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:

*در ابتدا لطفاً پیرامون جایگاه شهر مقدس قم در فرهنگ و تاریخ ایران معاصر و نقش حرم کریمه اهل بیت توضیحاتی بفرمائید.

حرم مطهر حضرت معصومه (س) در تاریخ تشیع در قم منشأ تحولات جدی بوده و یکی از دلایل اصلی گردهم آمدن علمای شیعه در قم و گسترش تشیع در ایران نیز بوده است. این آستان مقدس در تحولات تاریخ معاصر ایران و جهان به ویژه در ۸۰ سال گذشته تا کنون نقش آفرینی‌های جدی را داشته است. در دوره قاجار، پهلوی اول و دوم؛ توسط بسیاری از بزرگان، فقیهان و نام آوران قم تحولات مهمی در ایران رخ داد، به عنوان مثال حضور میرزای قمی در شهر قم در کنترل قدرت فتحعلی شاه نقش بسزایی داشت. زمان مظفرالدین شاه تحصن علمای قم در اعتراضات مشروطه سبب تحول بنیادین شد. ورود حاج شیخ عبدالکریم حائری در نوروز ۱۳۰۰ شمسی به شهر قم به عنوان دومین مرکز بزرگ دینی شیعه پس از نجف، پس از آن تحولات بزرگ توسط مراجع بزرگ شیعه همچون آیت الله بروجردی و امام راحل در شهر قم ذیل عنایات و کرامات حضرت فاطمه معصومه در حوزه علمیه قم شکل گرفت. قیام ۱۵ خرداد در سال ۱۳۴۲ و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ تأثیر و تأثر زیادی از سوی قم داشت.

*این تأثیر را به وضوح از ابتدای جریان مشروطه ما می‌بینیم.

یکی از اتفاقاتی که در تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران اثر زیادی داشت نهضت مشروطه بود. علما در اعتراض به استبداد مظفرالدین شاه و رفتار صدراعظم او به عنوان مهاجرت صغری در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) بست نشستند وقتی دربار قاجار به وعده‌ها و قول‌هایی که داده بود عمل نکرد علما تهران را ترک کردند که به نجف اشرف عزیمت کنند اما به قم رفتند و در حرم حضرت معصومه (س) بست نشستند و متحصن شدند، دکتر سید جلال الدین مدنی در این خصوص می‌گوید در ۲۵ جمادی الاولی ۱۳۲۴ هجری قمری حدود هزار نفر در رأس آنها سیدین به سوی قم، مهاجرت کبیر را شروع نمودند. این مهاجرت شخصیت معروف روحانی آن زمان حاج شیخ فضل الله نوری را همراه داشت که خود موجی از یک قیام بزرگ را در سراسر کشور ایجاد کرد و علمای بزرگ برخی نقاط دیگر مثل آقا نجفی اصفهانی و آخوند ملأ قربانعلی زنجانی به این تحصن بزرگ و شکوهمند پیوستند و روحانیون سایر شهرها با تلگراف‌های متعدد در انجام خواسته متحصنین قم پافشاری نمودند، این هجرت علما در اعتراض به سیاست‌های دربار و انتخاب قم و حرم کریمه اهل بیت به عنوان پایگاه شیعه در ایران خود حکایت از اهمیت و موقعیت قم و حرم کریمه اهل بیت (ع) دارد. همزمان که علما با مهاجرت کبری در حرم حضرت معصومه بس نشستند و اعتراض کردند یک جریانی هم شکل گرفت که حرکت علما و بست نشینی آنها را به انحراف کشاند، یک بست نشینی و تحصنی هم در باغ سفارت انگلستان در تهران شکل گرفت که در برخی کتب تاریخی تعداد آنها را ۱۳ هزار نفر هم برشمردند، و این امر مورد رضایت علما نبود زیرا جریانی بود که تلاش می‌کرد حرکت و تحصن علما را تحت تأثیر قرار بدهد و به انحراف بکشاند.

*واکنش مردم قم چه بود؟

وقتی علما در شهر قم و حرم کریمه اهل بیت متحصن شده بودند، مردم قم میزبانی و پذیرایی خیلی خوبی از متحصنین داشتند و به گرمی از آنها استقبال کردند. ناظم الاسلام کرمانی حوادث بعد مهاجرت علما به قم را اینگونه ثبت کرده که می‌گوید در ۶ جمادی الثانی ۱۳۲۴ جمعیت در سفارت اجتماع کرده بودند. در تبریز تلگراف‌های رسیده به حمایت از علمای مهاجر می‌پردازد، در هفتم جمادی الثانی قاصد علما آمد که اطراف قم را قزاق‌ها محاصره کردند سید جمال در قم موعظه می‌کند. از دیگر شهرها به سوی قم سرازیر و علمای اسلام وارد قم شدند و مردم اصفهان مهیای حرکت هستند، هشتم جمادی‌الثانی صیف الدین میرزا مدیر توپخانه قم رفته بود و خبر صدراعظم را داده بود تلگراف‌ها از اطراف به سوی قم سرازیر بود و اسدالملک با حاج نظام الدوله مأمور شدند تا روانه قم شوند که علما را بازگردانند. این مطالب را آقای ناظم الاسلام کرمانی در جلد یک کتاب تاریخ بیداری ایرانیان روایت می‌کند.

اجتماع و تحصن علما در حرم حضرت معصومه (س) و حمایت‌هایی که از سراسر کشور شد حاکمیت و دربار قاجار را وادار کرد که احکام شرع را ملاک عمل مجلس قرار دهند و جالب است که در فرمان مظفرالدین شاه از واژه مجلس شورای اسلامی و نه مجلس شورای ملی یاد می‌شود اما بعدها با نفوذ سفارت انگلستان در تهران و سهل‌انگاری‌ها به مرور لفظ اسلامی از مجلس برداشته شد و لفظ ملی جایگزین شد. پس از این اتفاقات بحث نهضت مشروطه مشروعه مطرح شد که سر یکی از مهمترین مدافعان و حامیان آن به نام شیخ فضل الله نوری برای این مطالبه بر سر دار می‌رود.

*برخی از مورخان ورود آیت الله حائری به قم را سرآغاز دوران جدید قم می‌دانند تا چه میزان این سخن درست است؟

تا قرن چهاردهم هجری حوزه علمیه نجف پایگاه تشیع بود که یک سابقه هزار ساله داشت و با هجرت شیخ طوسی از شهر بغداد به شهر نجف پایه‌ریزی شده بود و مراجع و بزرگان و علمای صاحب نامی را داشت که یکی از این علمای صاحب نام شیخ عبدالکریم حائری از مراجع بزرگ و از علمای بزرگ نجف از شاگردان میرزای شیرازی بودند، به درخواست علمای قم شیخ عبدالکریم حائری در نوروز ۱۳۰۰ شمسی به قم هجرت و حوزه علمیه قم را تأسیس کردند، تأسیس حوزه علمیه در کنار حریم ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س) سبب شد که آنجا به پایگاه جدی مرجعیت دینی تبدیل شود به گونه‌ای که شاهان قاجار و پس از آن شاهان پهلوی مجبور شدند با مراجع قم کنار بیایند و رضایت آنها را جلب کنند و گاهی هم با علما و مراجع قم مجبور به برخورد قهری و نظامی شدند. در یکی از این اتفاقات وقتی احمد شاه قاجار به قم سفر کرده بودند در دیداری با آیت الله حائری داشتند برای جلب رضایت علما و مردم طرح توسعه حرم حضرت معصومه (س) در دستور کار قرار دادند و صحن اتابکی در زمان او ساخته شد.

بعد از جنگ جهانی اول انگلیسی‌ها در عراق ملک فیصل را پادشاه کردند، علمای عراق به این اتفاق اعتراض کردند علمایی همچون میرزا محمد نائینی و شیخ ابوالحسن اصفهانی قصد داشتند یک انتخابات سراسری را برگزار کنند که ملک فیصل به این انتخابات سراسری اعتراض کرده و متوسل به زور شد و پسر آیت الله خالصی و آیت الله سید محمد صدر را به ایران تبعید کرد و آیت الله نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی و چند نفر به نشانه اعتراض از کربلا و نجف به ایران آمدند و در ایران ساکن شدند و آیت الله حائری به گرمی از آنها استقبال کرد و به شاگردان خود دستور داد در درس آیات عظام نائینی و اصفهانی شرکت کنند. او با این اقدام به حوزه علمیه قم در کنار حرم کریمه اهل بیت بیش از پیش رونق داد.

وقتی رضا خان در راستای دین زدایی تغییر فرهنگ سنتی و اسلامی مردم به سمت غربی را در دستور کار خود قرار داد و فرمان لباس متحدالشکل و پوشش فرنگی را صادر کرد آیت الله حائری شیرازی طی تلگرافی با این حرکت رضاخانی مخالفت و اعتراض خود را اعلام کرد.

سال ۱۳۱۳ رضاخان در سفری که به ترکیه داشت سوغاتی او برای مردم ایران دستور کشف حجاب بود که با مخالفت علما و روحانیون در قم و تهران مواجهه شد و پس از آن واقعه مشهد و گوهرشاد به وجود آمد، این اعتراض و مخالفت توسط علمای زیادی از جمله شیخ حسین قمی، سید عبدالله شیرازی و سید یونس اردبیلی تداوم پیدا کرد، در تلگراف آیت الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم به شاه اینگونه آمد که اوضاع حاضر بر خلاف قوانین شرع مقدس و موجب نگرانی عموم مسلمین است، البته بر ذات ملوکانه که امروز حامی و عهده‌دار نوامیس اسلامی هستند حتم و لازم است که جلوگیری فرمائید. دستور کشف حجاب رضاخانی با مقاومت و مخالفت علما در قم و پس از آن تهران و مشهد مواجه شد، به واسطه همین اعتراض علما حرکت مردمی هم شکل گرفت. در تهران اقلیت مجلس به رهبری سید حسن مدرس سعی کردند با ادامه بحث و گفتگو درباره اعتبارنامه نمایندگان مجلس جدید، مانع برقراری جمهوری در نوروز ۱۳۰۳ شوند.

*واکنش علمای قم چه بود؟

علما و زعمای قم که از این حرکت رضاخان در الگوگیری از حکومت لائیک ترکیه به رهبری آتاتورک نگران شده بودند و گرایش رضاخان به سمت جمهوریت را یک حرکت دین زدا در جامعه می‌دیدند شروع به مخالفت کردند. رضا خان به همین منظور به قم آمد و سعی کرد که انصراف خود را از جمهوری‌خواهی تحت عنوان علاقه به اسلام و روحانیت نشان دهد که وجهه ملی خود را برای پشتیبانی علما به دست آورد پس بیانیه‌ای داد با این مضمون که وقتی که برای تودیع آقایان حجت اسلام و علمای اعلام به حضرت معصومه مشرف شده بودیم با معظم لهم در باب پیش آمده کنونی تبادل افکار نموده و بالاخره چنین مقتضی دانستیم که به عموم توصیه نمائیم عنوان جمهوری را مرقوع و تمام سعی خود را مصروف سازند که در منظور مقدس تحکیم اساس دیانت و استقلال مملکت با من معاضدت و مساعدت نمایند. رضا خان در الگو گیری از حکومت دین زدا و لائیک آتاتورک سد محکمی به نام قم و علما در پیش رو داشت که در حرم حضرت معصومه (س) تربیت می‌شدند.

یکی از تحولات جدی که از شهر قم و حرم حضرت معصومه (ع) آغاز و حرکت جهانی را رقم زد اتفاقی بود که به واسطه کاپیتولاسیون در دوره پهلوی رخ داد. آن زمان حضرت امام راحل به عنوان مرجع شیعه از قم نسبت به این قانون اعتراض کرد. حرکت اعتراضی امام و سخنرانی او در نهایت منجر به تبعید ۱۵ ساله مرجعیت شیعه شد. این اقدامات امام راحل سبب قیام مردم قم و اتفاقات پس از آن شد. قم محور حرکت قیام امام راحل بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و ورود امام به ایران، ایشان به مدت ۱۸ روز از ۱۰ اسفند ۵۷ به شهر قم عزیمت کردند و حدود یک سال هم در این شهر ساکن شدند که نشان دهنده اهتمام ایشان به شهر مقدس قم و جایگاه حرم حضرت معصومه (ع) است.

همواره قم به عنوان یکی از ارکان مکتب و پایگاه‌های مهم شیعه شناخته می‌شود. تحولات انقلاب اسلامی از قم با رهبری و مرجعیت علما دینی آن شکل گرفت که امروز ما شاهد بیداری اسلامی در تمام جهان هستیم. قم به عنوان ام القرای جهان اسلام میزبان بزرگان، علما و شاگردان مکتب امام جعفر صادق (ع) از اقصا نقاط کشور و دنیا است که در ذیل عنایات حضرت معصوم علوم و معارف اهل بیت (ع) را با نگاه انقلابی و آرمانی مبتنی بر گفتمان امامین انقلاب اسلامی فرا می‌گیرند و این بیداری اسلامی را به اقصی نقاط جهان منتقل می‌کنند. امروز تحولات عظیمی را با بیداری اسلامی شاهد هستیم که در سراسر عالم رخ می‌دهد. حرم حضرت معصومه (س) در شهر مقدس قم با مرجعیت دینی علمای شیعه پایگاه تحول، ایجاد الگو و نظم جدیدی از حکمرانی اسلامی را سبب شده که امیدواریم این حرکت منتهی به ظهور حضرت ولیعصر (عج) و شکل گیری حکومت عدالت محور شود.

مقاله اصلی